Remzi Kitabevi

Yalnız romanlar değil, irili ufaklı bütün edebi metinler okurun gözünde öyle ya da böyle bir imgeye teslim olur; o imgenin çağrışımlarıyla anılır ve okunur. Bu durum her ne kadar insan zihninin çalışma ve kendini yenileme biçimini imliyor olsa da, imgenin bir okurdan diğerine değişim gösterdiği metinler, üzerlerine düşünmeye ötekilerden daha fazla olanak sağlar. Zıt bir görüş olarak, imgelemdeki belirsizliğin metnin dağınıklığına işaret ettiği, tıpkı bir suyun boş bir kovayı doldurması gibi mekanik bir kurgudan uzak kalışından kaynaklandığı düşünülebilir. Birbirlerinden ayrı düşen bu görüşler okur ya da eleştirmenin nerede durduklarını ‛biz ona edebi konum diyelim‛ ortaya koyar yalnızca. Okur ya da eleştirmen, edebi konumuna bağlı olarak sayfalarını çevirdiği metni kendisine yaklaştırmaya çalışır.

İlkin 1993’te yayımlanan ve takip eden kısa sürede yasaklanan “Yaşamak”, beyazperde uyarlamasının Cannes’da ödül kazanmasıyla Çinli yazar Yu Hua’nın dünya çapında bilinirliğine yol açan bir metin. Bu bilinirlik kitabın çeşitli Avrupa lisanlarına çevrilmesiyle mümkün olmuş. Nihayet geçen aylarda Bahar Kılıç çevirisiyle dilimize kazandırılan “Yaşamak”, metnin başında tartıştığım imge problemini açmak için uygun bir kurgu ve biçeme sahip.

Hikâyenin anlatıcısı ve başkarakteri Fugui bir mirasyedi. Kendisine kalsa tek nefesle reddedeceği bir şeyi yapıp babasının izinden giden bir pişman. Babası şöyle açıyor bu durumu: “Uzun zaman önce, Xu ailesinin ataları sadece bir tavuk beslerdi. O tavuk büyüyünce kaz oldu, kaz kuzuya döndü ve o kuzu öküz oldu. Ailemiz böyle zenginleşti. Sıra bana geldiğinde, Xu ailesinin öküzü kuzuya döndü, sonra kuzu eridi kaza döndü. Sıra sana geldiğinde, kaz tavuğa döndü ve şimdi bir tavuğumuz bile yok.” Atalarından kalanı kumarhaneler ve genelevlerde bir bir tüketen, sonunda “elde var sıfır” durumuna düşen protagonist; köy köy dolaşıp halk şarkıları derleyen yazar-anlatıcıya, yaz vakti bir ağaç gölgesinde kırk yıl evvelinden başlayan ve o an birlikte olduğu yaşlı öküzü ve adaşı Fugui ile biten hayat hikâyesini anlatıyor.

Metnin kurgu ve biçemi üzerine eksikleriyle sonraları konuşacağım, yine de mevzunun yalnızca bir “hayat hikâyesi” olmadığını söyleyelim. Bütün bir Çin halk yaşantısını dönüştüren Kültür Devrimi’ni anlatının merkezine yerleştiriyor Yu Hua. Fugui’nin bir “kaybedene” dönüşmesinin ardından savaşa sürüklenmesiyle giderek değişen hayatı, izleyen Kültür Devrimi ve komünist yönetimin anlatının mekânı olan Çin taşrasında görünürlük kazanmasıyla olayların seyrini değiştiriyor; Fugui’nin hikâyesi bütün bu gerçekliklerin çizdiği çerçevenin içerisinde gelişiyor. Yu Hua, Kültür Devrimi’ni yalnızca bir katman olarak kullanmıyor, özellikle metnin ikinci yarısından itibaren esaslı eleştiriler koyuyor ortaya. Bir çırpıda Yoldaş Başkan’a evrilen köy muhtarı, kötümser bir başkarakter olan Fugui’nin kelimelerinde sistemin temsiliyetine bürünüyor: “Her zaman, işleri bozan tek insanın ben olduğunu sanırdım. Başkanın da benim gibi olduğunu düşünmemiştim hiç.” Zenginlikten “elde var sıfır” durumuna, oradan orta halli bir köylüye dönüşen Fugui’nin elinde kalana bu defa Yoldaş Başkan el koyuyor, onu kamulaştırıyor. Ahırındaki hayvanlardan mutfağındaki tencereye, yağa kadar neyi varsa gönülsüzce devrime teslim ediyor protagonist. Şikâyetçi olsa dahi, biat ediyor her seferinde: Yu Hua böylelikle, bir isyan edemeyen birey fotoğrafı çekmiş oluyor.

Değindiğim “kaybeden” haliyle birlikte bir yok oluştan ziyade, aileye tutunan bir varoluş yolunu seçiyor Fugui. Alışık olmadığımız bir durum bu. Genellikle, şimdileri yeraltı edebiyatı olarak sınıflanan metinlerde sıkça rastlanan “loser” karakterlerin başından geçenlerin gittikçe içinden çıkılmaz bir yola girdiğini okuruz. Yu Hua, bu konuda okuru şaşırtıyor ve her ne kadar bir toparlanma durumundan söz edemesek bile, aile temelinde şekillenen bir “ikinci bahar” yaşantısına tanıklık ediyoruz.

Uzun süreli bir öyküyü dinlediğimiz sayfalar boyunca, metnin kısalığı hasebiyle özet niteliğinde ve genel geçer anılara rastlıyoruz. Yu Hua, roman formunun alışık olunan çok katmanlı yapısını ardında bırakıyor, baş karakter Fugui’nin yaşadıklarını, ailesini ve diğer tüm ilişkilerini yüzeysel bir biçimde aktarıyor okura. Bu durum, kendi payıma anlatının niteliğini zedeliyor. Kısa bir anlatıyı basit (ama çelimsiz) bir dille sürdüren Yu Hua’nın kelimeleri, “Yaşamak”ın hikâyesini öldürüyor. Kurgu ve biçemin anlatımdaki yadsınamaz ortaklığı, üzerine düşünmekte olduğumuz metinde birtakım noktaları böylece ıskalamış oluyor.

Gelgelelim, “Yaşamak”ı yapan bu kurgu ve biçem ortaksızlığı imge meselesini kesinliyor: Yu Hua’nın metin boyunca sürdürdüğü çelimsiz dil, bir hayat hikâyesi okumakta olunduğunu bir an bile çıkartmıyor okurun zihninden; başka bir şey düşünmeye fırsatımız olmuyor çünkü. Hal böyleyken, okur ya da eleştirmenin edebi konumundan bağımsız olmakla birlikte, hayat imgesi “ben buradayım” demeyi sürdürüyor. Tıpkı yazar-anlatıcı gibi, bir hayatın nasıl yaşandığının hikâyesini dinlemekte olduğunun ayırdında olan okur, kendi hayatını düşünmeye sevk ediliyor.

Neticede, iyi bir hikâyenin düşük katmanlı kötü bir anlatısı olarak özetleyebiliriz “Yaşamak”ı. Yeniden bir öküze sahip olmakla çocukluktan beri hayali olan “atalarını onurlandırmayı” başardığını zanneden Fugui kadar saf değildir çünkü okur. Aynı zamanda, “elde var sıfır” durumundan bir hikâye çıkarmayı bilen Fugui gibi azimlidir: Yazarın yakın zamanda yayımlanacak olan “Kanını Satan Adam”ına saklayabilir umudunu…

“Yaşamak”, Yu Hua, Çev: Bahar Kılıç, Jaguar Kitap, 210 s., 2016